Een analyse van humor aan de hand van het repertoire van Flight of the Conchords (1)

0. Inleiding

Dit is een verhandeling over humor, gebaseerd op een studie van het werk van Flight of the Conchords, afgekort FotC, een Nieuw-Zeelands duo dat live-shows brengt met komische liedjes, waarbij ze zichzelf begeleiden op akoestische gitaar. Ik heb die studie gemaakt omdat ik het grappige aspect van Stanza verder wil uitbouwen naar een volledige humoristische show én omdat ik FotC van een zeldzaam hoog niveau vind. Ik heb ook de uiteenzetting van Rowan Atkinson over visuele humor in “Laughing matters” verweven in deze verhandeling.

De volgende fragmenten uit hun live-shows dienden als studiemateriaal:

• Business time:
  https://www.youtube.com/watch?v=WGOohBytKTU
• Ladies:
  https://www.youtube.com/watch?v=dXwZxzbZw4c
• Bowie:
  https://www.youtube.com/watch?v=iR2L98gobTQ
• The humans are dead:
  https://www.youtube.com/watch?v=WGoi1MSGu64
• Jenny:
  https://www.youtube.com/watch?v=mlYkIJVguCU
• Albi:
  https://www.youtube.com/watch?v=X-jVAHAuiS4
• Issues:
  https://www.youtube.com/watch?v=EmLHOGT0v4c
• Hiphopopotamus vs Rhymenoceros:
  https://www.youtube.com/watch?v=ZbbxA8a_M_s

1. Essentie: herkenning en vervreemding

De essentie van humor is de wisselwerking tussen herkenning en vervreemding. De maker van de humor creëert een zogenaamde dubbele binding tussen twee objecten. Enerzijds worden de objecten gebonden op een herkenbare manier. Daarnaast worden ze gebonden op een vervreemdende manier. De dubbele binding kan simultaan gemaakt worden of opeenvolgend:

Eerst wordt een herkenning opgebouwd, die tot een bepaalde spanning leidt, bijvoorbeeld bij een taboe. Daarna zorgt de vervreemding voor verlossing van het taboe. Ofwel wordt het publiek eerst vervreemd, zoals door een onbegrijpelijke, situatie te schetsen, waarna de herkenning door verklaring voor verlossing zorgt. Een simultaan vervreemdings- en herkenningseffect, zien we onder meer bij woordspelingen.

Bijvoorbeeld:

• “Die Chinees trok nogal spleetogen” is grappig (het is een flauwe grap, maar indien goed gebracht, kan ze wel werken – zie “timing”) omdat we het feit herkennen dat een Chinees spleetogen heeft, én we herkennen de zegswijze “hij trok nogal ogen”, waarbij we grote ogen visualiseren. De contaminatie zorgt voor een vervreemding: we kunnen ons moeilijk voorstellen hoe je (grote) ogen kan trekken en toch spleetogen. Bovendien is er een taboe-aspect, doordat het cliché van Chinezen en spleetogen licht racistisch is.
• “Die Chinees had spleetogen” is niet grappig. Er is namelijk geen vervreemding. We zien puur cliché. Misschien zijn er sommige mensen die kunnen lachen met de bevestiging van een cliché.[1]
• “Die Engelsman trok nogal spleetogen” is ook niet grappig. Er is amper herkenning. Een Engelsman heeft geen spleetogen. Er treedt dus geen verlossing (van het cliché) op door de vervreemding. Misschien moeten sommigen toch lachen met iets louter absurd [2].
• “Die marsman trok nogal ogen” is op zich niet echt grappig. Er is vervreemding (de marsman) en de herkenning (ogen trekken), maar er is geen samenwerking tussen die elementen. We hebben immers geen vaste voorstelling van een marsman. Als je echter vóór de pointe een prent toont van een marsmannetje, met heel veel ogen, of juist geen ogen, dan hebben we herkenning dank zij de het referentiepunt van de prent, en vervreemding door de overdrijving (veel ogen) of omkering (geen ogen). Of je kan ook zeggen “die marsman trok nogal ogen toen hij mij zag” wat een omkering is van de evidente verbazing: wij die een marsman zien.

De loutere aanwezigheid van een dubbele binding niet volstaat voor een humoristische ervaring, en zeker niet bij een kritisch publiek. Belangrijke elementen zijn de thematiek, de karakters van de figurerende personages, en de timing van het komisch effect, of samengevat, de dramatische opbouw. De dubbele binding is echter wel een noodzakelijke ingrediënt, die humor onderscheidt van blijspel , tragedie, horror en andere vormen van drama.

In de volgende bijdrage zullen we de diverse technieken voor herkenning en vervreemding opsommen en illustreren met voorbeelden uit FotC.

---

[1] Dergelijke humor, die puur op herkenning berust, vinden we doorgaans niet hoogstaand en nogal plat.

[2] Humor die puur op vervreemding berust, zoals absurde humor, vinden we meestal te vergezocht of te hoog gegrepen. Vermoedelijk komt dit doordat we in ons leven evolueren van een drang tot herkenning naar een drang tot vervreemding.